Ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά του Κάστρου της Χίου, το οποίο το διαφοροποιεί από τα υπόλοιπα Κάστρα στο νησί και γενικά στην Ελλάδα (με εξαίρεση το Κάστρο της Ρόδου, των Χανίων και της Μονεμβασιάς), είναι η ύπαρξη ενός ζωντανού οικισμού, 650 περίπου κατοίκων, με αδιάκοπη παρουσία από τη Βυζαντινή εποχή ως τις μέρες μας. Φυσικά, μέσα στους αιώνες υπήρξαν αρκετές διαφοροποιήσεις τόσο ως προς την προέλευση των κατοίκων όσο και της ίδιας της αρχιτεκτονικής των οικιών.

Μέσα από μαρτυρίες ιστορικών και περιηγητών, η πρωτεύουσα της Χίου, δηλαδή το Κάστρο της φαίνεται να έζησε τη χρυσή εποχή του κατά την περίοδο της Γενουατοκρατίας. Τότε είχαν κτιστεί μεγαλοπρεπείς υψηλές λιθόκτιστες οικίες με μαρμάρινες διακοσμήσεις για να στεγάσουν τους ευγενείς της φατρίας των Ιουστινιάνι. Ο οικισμός είχε αρκετά φαρδείς δρόμους αλλά και πυκνές συνοικίες, ειδικότερα τη συνοικία των Εβραίων η οποία εκτεινόταν πίσω από την κεντρική πλατεία μέχρι και την Δυτική Πύλη, το Επάνω Πορτέλο.

Στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας, παρόλο που κτίστηκαν λουτρά, τζαμιά και βρύσες, ο εντός του Κάστρου οικισμός διατήρησε κατά πολύ το γενουατικό χαρακτήρα του τόσο όσον αφορά τη ρυμοτομία, όσο και την αρχιτεκτονική των σπιτιών του. Εκείνη την εποχή, στο Κάστρο διαβιούσε η τούρκικη φρουρά, λίγοι Εβραίοι καθώς και οι διοικητικοί υπάλληλοι. Παρόλα αυτά, είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι ο ντόπιος πληθυσμός πάντοτε έκτιζε τα σπίτια του γύρω από το Κάστρο, ενώ όσες φορές χρειάστηκε, π.χ. μετά από επιδρομές, να ξανακτίσουν τους οικισμούς τους το έκαναν με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, ίσως γιατί ένιωθαν ασφάλεια ή γιατί ήθελαν να είναι κοντά στο οικονομικό, πολιτικό και πολιτιστικό κέντρο της εποχής. Έτσι, ως τις μέρες μας το Κάστρο αποτελεί την αφετηρία και την προέκταση της νέας πόλης.

Δυστυχώς, οι υπέροχες γενουατικές οικίες και η πλειοψηφία των κτισμάτων μέσα στο Κάστρο έπαθαν ανεπανόρθωτες ζημιές μετά το σεισμό του 1881 μ.Χ (όπως όλη η βόρεια Χίος άλλωστε) και το γεγονός αυτό αλλοίωσε την εσωτερική του όψη.

Οι σωροί από πέτρες που μαζεύτηκαν χρησιμοποιήθηκαν πολλές φορές για το κτίσιμο άλλων οικιών εντός και εκτός του Κάστρου, ενώ πολλοί αρχαιολογικοί θησαυροί του εξαφανίστηκαν (π.χ η επιγραφή που κοσμούσε την εσωτερική πύλη του Επάνω Πορτέλο). Επιπλέον, το Κάστρο αποτέλεσε κατά τα έτη 1914-1918 και ειδικότερα το 1922 το καταφύγιο των προσφύγων της Μικράς Ασίας. Οικοδομικό υλικό προερχόμενο από τη λιθολόγηση προμαχώνων (μεταξύ άλλων και εκείνου που επέβλεπε το Επάνω Πορτέλο), αλλά και από κατεστραμένα κτίρια χρησιμοποιήθηκε για να κατασκευαστούν τα σπίτια των προσφύγων. Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα, σπίτια κτίστηκαν πάνω στα τείχη, όπως στα Μπεντέμια του Προμαχώνα Αντώνιο Ζένο,

αλλά και στο εσωτερικό των τειχών, όπως για παράδειγμα η Δυτική Πύλη Επάνω Πορτέλο η οποία κτίστηκε και κατοικήθηκε. Ευτυχώς, μετά την Μεταπολίτευση δόθηκε εντολή να κατεδαφιστούν τα αυθαίρετα αυτά σπίτια, αν και μέχρι σήμερα είναι εμφανή τα σημάδια που άφησαν πάνω στα τείχη.

Τα σπίτια στο εσωτερικό του Κάστρου (μετά το μεγάλο σεισμό) ξανακτίστηκαν στη βάση της τοπικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, επηρεασμένης πλέον από τη μικρασιάτικη, προσφέροντάς μας πανέμορφα δείγματα διώροφων στενομέτωπων κτιρίων με 'σαχνισί' στην πρόσοψη, δηλαδή ξύλινα κλειστά μπαλκονάκια (τους γνωστούς κιοσέδες).

Η ιδιαίτερη αυτή αρχιτεκτονική κοσμεί μέχρι και σήμερα τους στενούς δρόμους του ζωντανού οικισμού. Κάποια από αυτά τα σπίτια έχουν ήδη αναστυλωθεί, αλλά δυστυχώς τα περισσότερα από αυτά περιμένουν τη σειρά τους για να αναδείξουν το χαμένο μεγαλείο τους και να ξανά στεγάσουν ανθρώπινες παρουσίες και καθημερινές όμορφες στιγμές.

Τον περασμένο αιώνα το Κάστρο της Χίου πέρασε τη χειρότερη φάση στην ιστορία του όσον αφορά την επιβίωση του. Το χαρακτήριζε η άδικη 'ρετσινιά' ενός κακόφημου συνοικισμού, αποτέλεσμα κυρίως της κατοίκησης του από Έλληνες και Αρμένιους πρόσφυγες της Μικρά Ασίας οι οποίοι υπέμειναν την ανέχεια και τον κοινωνικό στιγματισμό αν και ήταν κοινωικοοικονομικά εύρωστοι πριν αφήσουν τη γη των προγόνων τους. Σήμερα, αυτές οι προκαταλήψεις έχουν μπει για τα καλά στο παρελθόν. Στο Κάστρο κατοικούν αρμονικά οικογένειες με ντόπια και μικρασιάτικη καταγωγή, διαψεύδοντας περίτρανα την αρνητική εικόνα που δημιουργήθηκε γύρω από τον οικισμό και αφήνοντας μόνο ως μελανό σημείο την εικόνα της εγκατάλειψης και της αδιαφορίας από τους τοπικούς φορείς. Είναι στο χέρι μας, όχι μόνο να αντιστρέψουμε την εικόνα της εγκατάλειψης, αλλά να δώσουμε ζωή σε ένα χώρο ιστορικό, πολιτιστικό και συνάμα παραδοσιακό. Κάποτε ένας καλός μου φίλος καθώς διαβαίναμε τα στενά δρομάκια της περιοχής της Πλάκας στην Αθήνα με τα παραδοσιακά σπίτια, γύρισε και μου είπε: «η περιοχή αυτή είναι περιζήτητη και άρα πολύ ακριβή γιατί εδώ οι κάτοικοι έχουν το προνόμιο να ζουν μέσα στην πόλη σαν να βρίσκονται όμως σε χωριό». Αμέσως η σκέψη μου μεταφέρθηκε στο Κάστρο της Χίου. Πόσο δίκαιο είχε. Ένα παραδοσιακό χωριό-οικισμός αγκαλιασμένο από το νέο κέντρο της Χίου, τη σημερινή Χώρα. Ο τέλειος συνδυασμός. Τα συμπεράσματα δικά σας!